Oversterfte

Toeval, uitstel van zorg of wachtlijsten: Hoe valt de oversterfte van 2022 te verklaren? In 2022 overleden 10 procent meer mensen dan op basis van cijfers uit eerdere jaren te verwachten viel. Onderzoekers weten niet zeker waar het ongewone hoge aantal vandaan komt, maar vermoedens zijn er wel: het zorginfarct.

Er was, en is, veel om te doen: oversterfte. De afgelopen jaren gingen er meer mensen dood dan verwacht. Begin dit jaar zakten die cijfers plots weer. Voor sommigen is het voer voor speculatie. Maar ook deskundigen maken zich zorgen. Want waar kwamen die zorgwekkend hoge aantallen vandaan? En zet de daling van begin dit jaar door?

In 2022 was er oversterfte in maart, in april, in mei, in juni en in juli. Die zette door tot in de herfst, tot na de herfst. Eigenlijk gingen er elke maand (de eerste drie daargelaten) meer mensen dood dan verwacht. In totaal 170.000. Dat is 10 procent meer dan voorspeld. Ook in 2020 en 2021 waren er meer doden dan normaal, becijferde het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS). Toen was de oorzaak duidelijk corona. En om het allemaal nog verwarrender te maken ging in januari van dit jaar hetzelfde aantal mensen dood als je zou mogen verwachten rond deze tijd.

Er zijn nog geen harde antwoorden te geven op de vraag waar de oversterfte vandaan kwam, maar een aantal deskundigen heeft wel gegronde vermoedens. Ook zijn er inmiddels elf onderzoeken naar het ongewoon hoge aantal doden aan de gang. Die zijn op verzoek van het ministerie van volksgezondheid opgezet door ZonMw, een organisatie die onderzoek en innovatie in de zorg financiert. De studies toetsen hypothesen die gaan over de oversterfte in 2020 en 2021, maar zullen waarschijnlijk ook (deels) de hoge aantallen in 2022 verklaren. Deskundigen noemen in gesprekken onder andere corona als oorzaak, het uitstel van de zorg en de griep. Een mogelijke reden van de oversterfte zou ook het tekort aan zorgpersoneel kunnen zijn, zegt zorgeconoom Eline van den Broek-Altenburg.

Opvallend is dat de oversterfte in 2022 relatief het hoogst was onder mensen jonger dan 50 jaar, terwijl in coronatijd vooral 65-plussers overleden. Met nadruk op relatief, want in absolute zin gaat het om kleine aantallen. Er stierven 645 meer Nederlanders van onder de 50 dan verwacht. Ter vergelijking: er waren 13.800 50-plussers die 2023 niet haalden.

 

Sluimerende corona
De meest voor de hand liggende reden van het hoge aantal doden is corona en de nasleep van de pandemie. Nog steeds gaan mensen ‘gewoon’ dood aan het virus. Ook was er eind 2022 een griepepidemie. Maar, zegt CBS-onderzoeker Ruben van Gaalen, niet alle gegevens over doodsoorzaken voor het laatste kwartaal van 2022 zijn al binnen. De onderzoeker zegt dat er in december een hoge concentratie aan coronavirusdeeltjes in het rioolwater zat. Die zou erop kunnen wijzen dat er meer mensen dood zijn gegaan aan corona dan gedacht. “We hebben de afgelopen jaren vaker gezien dat er een hoge concentratie virusdeeltjes in het water zat als er meer sterfgevallen waren. Maar we weten het niet zeker. We moeten de resultaten van het onderzoek afwachten.”

Het zou kunnen dat de gezondheid van die mensen verslechterd is door corona, en dat ze daardoor eerder doodgaan, vervolgt de CBS-onderzoeker. “Aan een hart- of vaatziekte bijvoorbeeld, die in eerste instantie niets met het virus te maken lijkt te hebben.” Hij benadrukt: “Maar dat moet nog onderzocht worden”.

Het kan best zijn dat mensen een jaar nadat ze corona hebben gehad overlijden aan iets anders, denkt ook hoogleraar epidemiologie Frits Rosendaal van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC). Ook hij vermoedt dat er meer mensen doodgaan aan het virus dan gedacht. ‘Sluimerende corona’, noemt hij het.

Uitgestelde zorg
De hoogleraar stipt nog een andere mogelijk reden aan: vanwege de pandemie is veel zorg uitgesteld. Tijdens de coronajaren (2020-2021) zijn meer dan 300.000 medische ingrepen afgezegd, berekende het RIVM. En dan zijn ‘kleine’ huisartsbezoeken niet eens meegeteld. Er is best een grote kans dat patiënten daardoor later een diagnose en behandeling kregen. “Er loopt ook een onderzoek naar zorgmijding”, zegt Rosendaal. “Mensen van wie de afspraak niet afgezegd is, maar die uit eigen beweging niet naar de huisarts zijn gegaan omdat ze het zorgsysteem niet verder wilden belasten.

Zorgeconoom en statisticus Eline van den Broek-Altenburg doet onderzoek naar de effecten van uitgestelde diagnoses voor patiënten met kanker en hart- en vaatziekten. “Er gaan verhalen rond in ziekenhuizen van mensen die kanker hebben in een vergevorderd stadium, die nu pas voor het eerst een dokter zien. Ik ga met mijn team kijken of dat klopt”, zegt ze.

Tekort in de zorg
Van den Broek-Altenburg vermoedt dat ook als de pandemie er niet was geweest, er oversterfte zou zijn. “Er zijn systematische tekorten in de zorg”, zegt ze. “Er is een tekort aan personeel, en de wachtlijsten liepen ook op voor de pandemie.” Volgens de zorgeconoom moeten verpleegkundigen en artsen noodgedwongen te veel doen in te weinig tijd, waardoor ze wellicht signalen missen. Ook epidemioloog Rosendaal sluit niet uit dat het tekort aan personeel meespeelt in de cijfers. Maar hij plaatst er wel een kanttekening bij: “Als mensen in de thuiszorg hun patiënten maar tien minuten kunnen helpen, vallen er niet meteen doden. Maar er zou wel een correlatie kunnen zijn. We weten het niet.”

Feit blijft dat er steeds meer ouderen bijkomen, en steeds minder zorgwerknemers. Voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie (NVvKG) Esther Cornegé-Blokland ziet het in het veld gebeuren. Ze heeft geen cijfers, zegt ze, “maar we hebben een groot probleem. Veel ouderen worden te laat gevonden als ze thuis gevallen zijn. Die komen helemaal onderkoeld op de spoedeisende hulp terecht. Er wordt gezegd dat er een zorginfarct aankomt. Maar dat is er nu al.”

Ook voor de ziekte alzheimer zijn er grote tekorten in de zorg, voegt wetenschappelijk directeur van Alzheimer Centrum Amsterdam Wiesje van der Flier toe. Zo zijn er bijvoorbeeld te weinig casemanagers. Casemanagers geven persoonlijke begeleiding aan mensen met dementie. En als die er niet meer zijn, kunnen dementerenden eerder sterven. Want, “met structuur en goede zorg kunnen mensen lang goed leven, maar als die ontbreken kunnen mensen snel achteruit gaan”.

Volgens zorgeconoom Van den Broek-Altenburg heeft het personeelstekort effect op alle patiënten van alle leeftijden. Niet alleen op ouderen. Dat zou volgens haar het ongewoon hoge aantal gestorven 50-minners verklaren.

Coronavaccinatie?
Ondertussen gaan er op sociale media en onder complotdenkers verhalen rond dat het hoge aantal doden iets te maken heeft met de gevolgen van het coronavaccin. Alle onderzoekers die Trouw sprak achten die kans klein. Het RIVM berekende dat gevaccineerde Nederlanders in de weken na de prik juist minder risico hebben om te overlijden. Bij het bijwerkingencentrum Lareb kwamen 736 meldingen van overlijden kort na vaccinatie binnen. Daarvan zijn er 3 tot 9 waarschijnlijk een direct gevolg van vaccinatie.

Hoe zien de deskundigen het volgende mysterie dan, die van de onverwachte daling van de sterftecijfers begin dit jaar? Volgens CBS-onderzoeker Ruben van Gaalen is het logisch dat een piek op een gegeven moment weer wordt gevolgd door een daling. “Vorig jaar daalde de cijfers ook in de eerste drie maanden, nadat er eind 2021 een hoge piek was geweest. Dat is niet vreemd. We moeten afwachten hoe het zich verder gaat ontwikkelen.”

Het komt vaker voor dat er een ongewoon hoog aantal sterfgevallen is, zegt gezondheidseconoom Van den Broek-Altenburg. Ook rond 1980 stierven er meer mensen dan normaal. “Maar er is bijna altijd een externe reden aan te wijzen. Dit soort oversterfte heeft altijd meerdere oorzaken die tegelijkertijd spelen. Er was in de jaren tachtig bijvoorbeeld een economische crisis, waardoor er meer mensen stierven.” Dat waren vooral Nederlanders die wat minder geld hadden, voegt ze eraan toe. Mensen die hun baan verloren, en door de druk en stress een lagere weerstand kregen. “We gaan nu ook onderzoeken of sociale klasse iets te maken heeft met de huidige oversterfte.”

Van den Broek-Altenburg is bang dat de daling van januari maar een ‘dipje’ in de cijfers is. De wachtlijsten zijn immers niet korter, en ook het personeelsprobleem zal niet op korte termijn opgelost worden.

Volgens epidemioloog Rosendaal is het te vroeg om iets te zeggen of de daling blijvend is of niet. “Op zich zijn de cijfers van januari natuurlijk hoopvol. We weten niet goed waarom het sterftecijfer eerst verhoogd was, dus we kunnen ook niet weten waarom het nu gezakt is. Dat gaan we uitzoeken en dan kunnen we ook dit beter beoordelen.”

Duizenden ouderen wachten op plek in verpleeghuis. ‘Zorgelijke stijging’
De wachtlijst voor ouderen die snel een verpleeghuisplek nodig hebben, is dit jaar gestegen van zo’n 2800 naar 4700. Volgens het ministerie van volksgezondheid komt dat door de vergrijzing en het personeelstekort in de zorg.

 

Trouw| Tobiah Palm | 9 februari 2023